Монгол улс анхны Үндэсний атласаа өлгийдөн авч, хэрэглээнд нэвтрүүлээд 30 гаруй жилийг үджээ. Анхны Үндэсний атласыг (1990) зохиоход Монгол, Оросын хамтарсан нийт 300 гаруй эрдэмтэн судлаачид оролцож, 10 гаруй жилийн хугацаанд туурвиж байсан бол хоёр дахь Үндэсний атласыг шинэчлэн зохиоход манай орны нийт 40 орчим байгууллагын 150 гаруй эрдэмтэн судлаачид оролцон орчин үеийн дэвшилтэт техник, технологи буюу газарзүйн мэдээллийн системийн (ГМС)-ийн программ хангамжид суурилан 1 жилийн хугацаанд хийж дуусгасан юм. Гурав дахь Үндэсний атласыг шинэчлэн хэвлүүлэхэд 30 орчим байгууллагын 160 гаруй мэргэжилтнүүд оролцож ажилласан ба 2009 оны үндэсний атласын мэдээллийн санд тулгуурлан, статистик мэдээ материалыг 2020 оны байдлаар шинэчлэн, судалгааны шинэ үр дүнгүүдийг тусган монгол-англи хэлнээ эхийг бэлтгэн 2022 онд хэвлэн гаргасан [1].

Монгол улсын Шинжлэх ухааны академийн Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэн (өмнөх нэр нь Газарзүйн хүрээлэн), түүний Зураг зүйн салбар нэгж байгуулагдсан цагаас хойш төр захиргаа, судалгааны байгууллагуудтай хамтран Үндэсний атласыг 3 удаа зохион хэвлүүлж, нийтийн хүртээл болгосон юм. 1924 онд Судар бичгийн хүрээлэнгийн дэргэд Газарзүйн кабинет байгуулагдан газарзүйн судалгаа, зураглалын ажлыг зэрэг явуулж байсан нь Монгол улсад орчин цагийн зураг зүйн шинжлэх ухаан үүсч хөгжих анхны үндэс суурь болсон байна [2].

Улмаар 1962 онд Шинжлэх ухааны академийн харьяанд Газарзүйн хүрээлэн байгуулагдахад түүний салбар нэгжүүдийн нэгээр Зураг зүйн тасаг байгуулагджээ [2]. Тус тасаг байгуулагдсанаасаа хойш сургалтанд зориулсан  сэдэвчилсэн зураг, ханын карт, атласууд зохион хэвлүүлж нийтийн хүртээл болгож байжээ [2]. 1973 онд Үндэсний атласыг зохиох БНМАУ-ын Сайд нарын зөвлөлийн тогтоол гарч Зураг зүйн тасаг нь уг атласыг хийх ажлыг хариуцан гүйцэтгэхээр болж байв [2]. Гэвч Үндэсний атлас туурвих ажил нь зөвхөн зураг зохиох асуудал биш, редакцийн зөвлөл ажиллуулах, үүгээр дамжуулан олон ажил зохион байгуулах, янз бүрийн мэргэжлийн эрдэмтэн судлаачдыг хамруулан ажиллуулах нүсэр ажил тул зөвхөн тус тасаг дангаар явуулах нь өрөөсгөл байсан тул 1981 оноос ШУА-ын бусад хүрээлэнгүүд, Улсын геодези, зураг зүйн газар, ЗСБНХУ-ын ШУА-ийн Газарзүйн хүрээлэн зэрэг байгууллагуудын хамтарсан ажлын хэсэг байгуулагдан атлас зохиох ажлыг шуурхайлсан байна [2]. БНМАУ-ын анхны Үндэсний атласыг 1985 онд эхийг бэлтгэн дуусаж хэвлэлд шилжүүлжээ [2].

1990 онд хэвлэгдэн гарсан анхны Үндэсний атласын зургууд эрдэм шинжилгээний агуулга давамгайлсан, том хэмжээтэй тул хэрэглэгчид хэрэглэхэд төвөгтэй, мөн зургуудад үзүүлсэн мэдээлэл хуучирсан, Монгол улсын үндэсний хөгжлийн цогц бодлогыг хэрэгжүүлэхэд зураг зүйн шинжлэх ухааны нэгдсэн мэдээлэл бүхий гарын авлага хэрэгцээтэй байгаа гэсэн үндэслэлээр 2008 онд Монгол улсын ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр “Монгол улсын Үндэсний атлас”-ыг шинэчлэн зохиож, хэвлүүлэх зарлиг гаргасны улмаас Монгол улсын 2 дахь Үндэсний атлас зохион хэвлүүлэх ажил эхэлсэн юм. [3]. Ийнхүү тус атласыг шинэчлэн зохиох үүрэг бүхий редакцийн зөвлөл байгуулагдаж, зураглах, зураг боловсруулах үйл ажиллагааг ШУА-ийн Газарзүйн хүрээлэн, түүн дундаа Газарзүйн мэдээллийн систем-зурагзүйн лабораторид төвлөрүүлэн гүйцэтгэж, 2009 онд хэвлүүлсэн билээ. 

Цаг хугацааны шалгуур, уур амьсгалын өөрчлөлт, эдийн засаг, хүн амын хурдацтай өсөлт, байгалийн нөөцийн ашиглалтаас улбаалан байгаль, нийгэм, эдийн засагтай холбоотой мэдээллүүд маш ихээр өөрчлөгдөж байгаа нь үндэсний хэмжээний голлох мэдээллийг агуулдаг уг бүтээлийг дахин шинэчлэн боловсруулах шаардлагыг бий болгож 2019 онд  ШУА-аас Монгол улсын Үндэсний атласыг сүүлийн үеийн судалгааны мэдээ материалаар дахин шинэчлэн, монгол болон англи хэлээр хэвлүүлэхийг Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэнд үүрэг болгосон юм. Монгол улсын Үндэсний атласын 3 дахь хэвлэлийг бэлтгэх ажлыг мөн хүрээлэнгийн Газарзүйн мэдээллийн систем-Зайнаас тандан судлалын салбар хариуцан гүйцэтгэж эхэлсэн хэдий ч дэлхий дахинд тохиолдсон цар тахлын (COVID 19) улмаас уг ажил түр саатаж, 2022 оны 02-р сараас үйл ажиллагаа хэвийн явагдаж тус оны 09-р сард хэвлэн нийтлүүлж олны хүртээл болгоход бэлэн болоод байна. 1990 онд хэвлэгдэн нийтийн хүртээл болсон БНМАУ-ын Үндэсний атласыг ОХУ-ын Москва хотод монгол болон орос хэлээр  хэвлүүлсэн, 3 үндсэн бүлгийн нийт 276 зурагтай бол [4], 2009 онд гарсан Монгол улсын 2 дахь Үндэсний атлас 4 бүлгийн нийт 256 зурагтай, монгол хэл дээр БНСУ-ын Сөүл хотод хэвлүүлсэн [5]. Харин Монгол улсын 3 дахь Үндэсний атлас 4 бүлгийн нийт 246 зурагтай бөгөөд зургийн таних тэмдэг, атласын агуулга, тайлбар монгол-англи хос хэлээр хийгдэж Улаанбаатар хотноо хэвлүүлээд байна [1].

Монгол улсын Үндэсний атлас бол манай орны байгалийн нөхцөл нөөц, түүх археологи, хүн ам, нийгэм, эдийн засгийн талаарх судалгааны үр дүнгүүд, статистик тоо баримтыг өргөн цар хүрээтэй багтааж, тэдгээрийг зураг зүйн дүрслэлийн аргуудаар үзүүлсэн бүтээл юм. Тус бүтээлийн 3 удаагийн хэвлэлийн талаар дараах харьцуулалтыг хийлээ.

Атласуудыг хэмжээний хувьд харьцуулж үзвэл 1990 оны БНМАУ-ын Үндэсний атлас овор ихтэй, зураг ихтэй байгаа юм (Хүснэгт 1.). Харин 2009 болон 2022 оны атласууд ижил хэмжээтэй, газрын зургийн тооны хувьд 1990 оныхоос бага байна. Хэдийгээр газрын зургийн тоо дараагийн 2 атлас дээр цөөрсөн ч атласын агуулгын чанарт ямар нэг өөрчлөлтгүй байгаа юм.  

Хүснэгт 1. Атласуудын хэмжээ

1990 онд хэвлэгдэн гарсан Үндэсний атласыг шинээр зохиож туурвихад 2009, 2022 оны Үндэсний атласт оролцсон хүмүүсээс редакцийн зөвлөлийн гишүүд даруй 30 гаруй, газрын зургийн зохиогчид 140 орчмоор, газрын зургийн эх бэлтгэгчид 30 орчмоор илүү байна (Хүснэгт 2.).

Хүснэгт 2. Оролцогчид

Атласуудыг хийсэн хугацааг харахад мөн л 1990 онд хэвлэгдсэн үндэсний атласыг бүтээхэд эрдэмтэн судлаачдыг 10 гаруй жилийн нөр их хөдөлмөр шингэсэн байна (Хүснэгт 3.).  Энэ нь тухайн үед манай улсын зураг зүйн салбарт үндэсний хэмжээний төрөл бүрийн газрын зургууд боловсруулахад шаардлагатай мэдээ материалын бааз бүрэлдээгүй, үндэсний хэмжээний бүх талын мэдээлэл бүхий газрын зургууд хийгдэж байгаагүй, тус ажил шинэхэн байсантай холбоотой. Мөн 1990 оны Үндэсний атлас нь эрдэм шинжилгээ тал руугаа түлхүү анхаарч байсан ба газрын зургийг тухайн үед гар аргаар үйлддэг байсан нь атласуудыг хийхэд оролцсон эрдэмтэн, судлаачид, хийсэн хугацаа ялгаатай байхад хүргэжээ (Хүснэгт 2., Хүснэгт 3.). Харин 2009 оны Үндэсний атлас нь орчин үеийн дэвшилтэт техник, технологи болох ГМС (газарзүйн мэдээллийн систем) манай улсад хөгжиж буй үед хийгдсэн нь тухайн атласыг 1 жилийн дотор бүрэн дуусгахад түлхэц болсон юм. Мөн анхны үндэсний атласын мэдээ материал, хийж байсан туршлагад тулгуурлан ажилласан нь ч нөлөөлсөн буйзаа.

Хүснэгт 3. Хийгдсэн хугацаа

БНМАУ-ын Үндэсний атлас монгол болон орос хэл дээр 2 тусдаа хэвлэгдсэн бол 2009 оны Монгол улсын Үндэсний атлас зөвхөн монгол хэл дээр хэвлэгдсэн. Харин шинэчлэн боловсруулсан 2022 оны Үндэсний атлас монгол-англи хосолсон хэлбэрээр олны хүртээл болсон (Хүснэгт 4.) бөгөөд энэ нь уг бүтээлийг дэлхий дахинаа сурталчилах ач холбогдолтой болсон юм.

Хүснэгт 4. Хэвлэгдсэн хэл

Газрын зургийн масштабыг харьцуулан үзвэл БНМАУ-ын Үндэсний атлас нь илүү том хэмжээтэй тул масштаб нь том байна (Хүснэгт 5.). Мөн тус атлас 6 өөр хэмжээтэй масштабтай байгаа бол 2009, 2022 оны атласууд 15-16 өөр хэмжээ бүхий масштабтай байна. 2009 болон 2022 оны Үндэсний атласуудад 1:2 000 000, 1:5 000 000, 1:10 000 000, 1:12 000 000 саятын масштабтай газрын зургууд голлож байна (Хүснэгт 5.).

Хүснэгт 5. Зургийн масштаб

Атласыг агуулгын хувьд харьцуулахдаа үндсэн бүлэг, дэд бүлгүүдийг харьцуулав (Хүснэгт 6). БНМАУ-ын Үндэсний атлас ерөнхий хэсгээс гадна үндсэн 3 бүлэг, 16 дэд буюу сэдэвчилсэн бүлэгтэй, 2009 болон 2022 оны Монгол улсын Үндэсний атласууд ерөнхий хэсэг болон үндсэн 4 бүлэг, 21-22 сэдэвчилсэн дэд бүлэгтэй байна (Хүснэгт 6.). Гурван удаагийн Үндэсний атласын агуулгыг харахад бүлгийн нэрс (нэршил) нийгмийн хөгжлийн явцад өөрчлөгдсөн хэдий боловч атласуудад багтаж буй сэдэвчилсэн зургууд харьцангуй бага өөрчлөлттэй байна. Тус атласуудад газар зүйн байрлал, сансрын, газар дүрсийн, засаг захиргааны зургуудыг багтаасан ерөнхий хэсгүүд удиртгал болж, түүний араас түүх археологийн, байгалийн, хүн амын, эдийн засгийн бүлгүүд, тус бүлгүүдэд хамаарах газрын зургууд оржээ.

Хүснэгт 6. Үндэсний атласын агуулга