Хүнцэл ба хүрээлэн буй орчны бохирдол
ШУА, Газарзүй, Геоэкологийн хүрээлэн, Усны нөөц, ус ашиглалтын салбар
С.Эрдэнэчимэг
Холбоо барих зохиогчийн и-мэйл хаяг: erdenechimegs@mas.ac.mn
Оршил: Хүнцэл (Arsenic, As) нь дэлхийн царцдаст өргөн тархсан, химийн хувьд идэвхтэй, хагас металл шинж чанартай элемент юм. Байгальд тэр бүр цэвэр хэлбэрээр бус харин хүхэр, хүчилтөрөгч болон төмөр, зэс зэрэг элементүүдтэй нэгдэн оршдог. Хүнцэл нь байгалийн гаралтай (чулуулгийн өгөршил, галт уулын дэлбэрэлт) болон антропоген гаралтай (уул уурхай, үйлдвэр, хөдөө аж ахуй) эх үүсвэрээс хүрээлэн буй орчинд тархдаг.
🌍 Байгаль дахь тархалт ба үүсэл
- Хөрс, ус, хагшаасанд байгалийн процессоор үүсдэг;
- Галт уулын үнс, уурхайн хаягдал, металл хайлуулах үйлдвэр, пестицид, бордоо, нүүрс шатаалт зэргээс үүдэн орчинд ялгардаг;
- Газар доорх усанд ууссан хэлбэрээр хуримтлагдаж, ундны усанд дамждаг.
Хүнцэл нь усанд уусдаг тул байгальд хоёр гол хэлбэрээр оршдог:
- Арсенит (As³⁺) — хөдөлгөөнт, маш хортой, усанд амархан уусдаг хэлбэр
- Арсенат (As⁵⁺) — харьцангуй тогтвортой, бага хортой хэлбэр
Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага (WHO)-аас ундны усан дахь хүнцлийн дээд зөвшөөрөгдөх агууламжийг 0.01 мг/л (10 µg/L) гэж тогтоосон байдаг. Үүнээс өндөр агууламжтай ус нь хүнсний аюулгүй байдал, эрүүл мэндийн эрсдэлийг дагуулдаг. Хүнцэл нь хорт хүнд металл бөгөөд урт хугацаанд хүний биед хуримтлагдсанаар дараах сөрөг нөлөөг үзүүлдэг:
- Арьсны өөрчлөлт (арьс хатуурах, хар толбо гарах)
- Элэг, бөөрний үйл ажиллагааны алдагдал
- Хорт хавдрын эрсдэл (арьс, элэг, уушги, давсаг)
- Мэдрэлийн системийн гэмтэл
- Дархлааны тогтолцооны суларлт
Эдгээр нөлөө нь архаг хордлогоос үүдэлтэй бөгөөд ус, хүнс, хөрсний бохирдолтой байнгын харилцаанд байх үед илэрдэг.
🌱 Бохирдлын нөлөөг бууруулах арга зам
- Усны чанарыг тогтмол хянах, шинжилгээ хийх
- Фильтраци болон цэвэршүүлэх төхөөрөмж ашиглах
- Хаягдал ус, уурхайн шорооны зөв менежмент хэрэгжүүлэх
- Ногоон технологи, байгальд ээлтэй олборлолт нэвтрүүлэх
- Олон нийтийн боловсрол, мэдээлэл түгээх ажил өргөжүүлэх
Дүгнэлт
Хүнцэл нь байгалийн гаралтай боловч антропоген хүчин зүйлсийн нөлөөгөөр орчны бохирдлын ноцтой эх үүсвэр болж байна. Ус, хөрс, хагшаас дахь хүнцлийн бохирдол нь экологийн тэнцвэрт байдал, хүн амын эрүүл мэндэд шууд нөлөөлдөг тул тогтмол мониторинг, судалгаа, олон улсын стандартын мөрдөлт зайлшгүй шаардлагатай.
Ашигласан эх сурвалж
- World Health Organization (WHO). Guidelines for Drinking-water Quality, 4th Edition, 2022.
- Müller, G. (1969). Index of Geoaccumulation in Sediments of the Rhine River. GeoJournal.
- Taylor, S. R., & Wedepohl, K. H. (1961). Geochemical Background Values for the Earth’s Crust.
- CCME (1999). Canadian Sediment Quality Guidelines for the Protection of Aquatic Life.
- NOAA (1995). Screening Quick Reference Tables for Sediment Quality Assessment.
Бусад мэдээлэл
