Ном, товхимол

	Хөрс бол амьдралын үндэс билээ. Амвдралыг тэтгэгч олон үйлчилгээг хөрс үзүүлдэг ч тэдгээрээс хөрсний чийг хангамж хамгийн чухалд тооцогддог. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөн дор хуурайших үйл явц нэмэгдэж байгаа тул хөрсөн дэх чийгийн агууламжийг сайжруулах, тэнцвэрийг хадгалах нь эх газрын экосистемийг хамгаалах чухал арга хэмжээ болно. Энэхүү номонд хөрсний чийг хангамжийн талаархи онол, түүнийг судлах аргыг тодорхой дурьдсаны зэрэгцээ газар ашиглалтын практикт чийг хангамжийг сайжруулах ямар аргууд байдаг болон тэдгээрийг хэрхэн нэвтрүүлэх талаар дэлгэрэнгүй зөвлөгөө өгсөн болно.
	Энэхүү нэгэн сэдэвт бүтээлд Монгол орны ой-ургамалжилтын шинж төрхийг бүрэн төлөөлж чадахуйц байдлыг харгалзан сонгож авсан иж бүрэн суурин судалгааны 4 өөр нутаг дэвсгэрт мод бэлтгэсэн, түймэрт шатсан зэрэг байгалийн аясаар нөхөн сэргэлт явагдахгүй байгаа доройтолд орсон ойн талбайд сэргэн ургалтын явцыг харгалзаж буй экологийн хүчин зүйлсийг илрүүлсний үндсэн дээр ойг зориудаар нөхөн сэргээх, ойжуулах арга ажиллагааг боловсруулсан олон жилийн судалгааны үр дүнг тусгасан болно. Энэ ном нь ой судлаач, ургамал судлаач, экологич, ойн аж ахуй, мод бэлтгэх, боловсруулах үйлдвэрлэлийн ажилтан нар, мөн биологи ба хөдөө аж ахуйн мэргэжлийн их, дээд сургуулиудын багш, докторант, магистр, оюутан зэрэгт зориулагдсан.
	Орчин үед орон зайн мэдээлэл, тэдгээрийн хэрэглээ нь төлөвлөлт, хэрэгжилт, шийдвэр гаргах үйл явцын бүхий л үе шатанд ашиглагдах болсон. Иймд Газарзүйн мэдээллийн систем буюу орон зайн олон янз мэдээллийг боловсруулах, цуглуулах, нэгтгэн дүгнэх технологийн шийдэл чухал байр суурийг эзэлж байна. Энэхүү номонд орон зайн мэдээлэл, тэдгээрийн ерөнхий ойлголт, түвшин, болон эх сурвалжууд, мэдээллийг зохион байгуулах хэлбэр зэргийг онолын үүднээс тайлбарлан бичсэн байна.
	Орос-Монголын Биологийн Иж Бүрэн Экспедици Монгол Улсын экосистем болон биологийн цогц судалгааг эрхлэн явуулаад даруй 50 гаруй жил болж байна. Сэлэнгэ мөрний сав газарт явуулсан олон жилийн судалгааны үр дүнг нэгтгэсэн эрдмийн энэ бүтээл нь байгалийн бүхий л иж бүрдэлийн онцлог шинж, динамик өөрчлөлт болон өөрчлөлтөндхүргэсэн хүчин зүйлсийг шинжлэх ухааны үүднээс нотлон тайлбарласан байна. Сэлэнгэ мөрөн бол Монголын гадаргын усны гол нөөц бөгөөд түүний хамгаалал, тэнвэрт байдлыг хадгалах чиглэлд үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн нэгж, ТББ, идэвхтэн иргэдэд олон талын мэдлэг олгох нь дамжигүй.
	Цөлжилт, газрын доройтол нь дэлхийн хэмжээнд шийдлийг шаардсан экологийн том асуудал билээ. Монгол Улс 1996 оноос хойш цөлжилттэй тэмцэх өөрийн бодлогыг хэрэгжүүлж ирсэн бөгөөд 20 гаруй жилийн хугацаанд хуримтлуулсан туршлага болон сургамжийг энэ номонд шүүн хэлэлцэжээ. Түүнчлэн НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх конвенцийн шинэ бодлого, стратегийн хүрээнд Монгол Улс ямар чигийг баримталж энэ асуудлыг шийдвэрлэх талаархи шинэ саналуудыг зохиогчид оруулжээ. Энэ номноос уншигч та ландшафтад суурилсан газар төлөвлөлт, гандуу нутгийн ойжуулалт, ойн зурвас, ногоон төгөл байгуулах, уул уурхайн нөлөөгөөр доройтсон газрыг нөхөн сэргээх зэрэг асуудлыг шийдэх технологийн шийдэлтэй ч мөн танилцаж болох юм.
	Зайнаас тандан судалгаа - мөрөөдлөөс бодит байдал болсон энэ зууны томоохон нээлтийн нэг яах аргагүй мөн. Тэртээ сансарын уудамаас газрын гадарга яаж харагддагийг хүн төрөлхтөн танин мэдээд 70 гаруй жил болж байгаа бөгөөд тэр уудмаас Дэлхийн гадарга дээр явагдаж буй үйл явцыг шинжилдэг болоод 50 гаруй жил болжээ. Энэ бүтээлд судалгааны зорилгоор ашиглагдах мэдээллийн эх үүсвэрүүд, тэдгээрийн онцлог, нийтлэг болон ялгаатай шинжүүдийг дэлгэрэнгүй дурьдсан нь зайнаас тандан судалгааны арга технологи, онол, аргазүйд тулгуурлан судалгаа хийж буй хүн бүрийн ширээний ном болохуйц бүтээл болсон юм.

	Цөлжилт, газрын доройтол өнөөдөр хүн бүрийн амьдралд нөлөөлөх экологийн чухал асуудлын нэг болоод байна. Монгол орны газар нутгийн хэдэн хувь нь доройтоод байгаа болон энэхүү доройтлын учир шалтгааныг тодорхойлох асуудлыг Монгол орны цөлжилтийн атлас бүтээлийн зохиогчид эрэлхийлсэн байна. Энэ бүтээл нь газрын доройтлын хэлбэрүүд, тэдгээртхүргэгч хүчин зүйлсийг газрын зурагт буулгаж чадсан нь байгаль орчин, экологийн аль ч түвшний мэдлэгтэй хүмүүс уншаад, хараад ойлгогдохуйц газрын зургийн хэллэгээр энэхүү нарийн төвөгтэй асуудлыг тайлбарлахыг бүтээлдээ оролдсон байна.
	Газарзүй бол хүн үүссэн цагаас хойш хөгжиж ирсэн шинжлэх ухааны мэдлэгийн нэг том салбар юм. Энэхүү номны зохиогчид дэлхийн болон монголын газарзүйн шинжлэх ухааны түүх, нарийн ээдрээтэй хөгжлийн явц, хуримтлагдсан мэдлэг болон шинэ онол, үзэл санааг нэгтгэн тайлбарлажээ. Энэ номноос уншигч зөвхөн газарзүй гэж юу болохыг ойлгоод зогсохгүй хүн төрөлхтөн тивүүдийг хэрхэн нээсэн, өөрийн эзэмшил газар нутгаа хэрхэн тэлж байсан болон газрыг ашиглах, төлөвлөх, хамгаалах чиглэлд ямар үйл ажиллагаа явуулж байсан зэрэг сонин хачин мэдээллийг олж авч чадна. Түүнчлэн энэ номонд Монголын газарзүйн олон талын мэдээллийг тусгасан онцлогтой.
	Энэхүү номонд зөгийн аж ахуйн үүсэл, хөгжил, Монгол оронд зөгийн аж ахуйн үүсэж хөгжсөн, одоогийн байдал, зөгийн үүр, жаазны бүтэц, өвөлжөө, барилга байгууламж, зөгийчний хэрэглэх багаж хэрэглэл, Монгол орны Монгол Алтай, Хангай, Хөвсгөл, Хэнтийн уулархаг бүс дэх бэлчээрийн балт, тоост ургамлын зүйлийн бүрэлдэхүүн, тархац, тэдгээрийн ургамлын цэцэглэх хугацаа, зөгий үржүүлж нутагшуулах боломж, зөгийн биеийн бүтэц, амьдрал, зөгийг үржүүллэх зэрэг арга зүйг хамарсан болно.

	Тус хүрээлэнгийн Экологийн судалгааны салбарын эрдэм шинжилгээний ажилтнууд 2008 онд “Хөвсгөл нуурын цутгал голуудын усны чанар, экологийн төлөв байдал” нэртэй хамтын бүтээлийн хэвлэн нийтлүүлсэн байна. Энэхүү хамтын бүтээл нь Хөвсгөл нуурын зүүн хэсгийн байгаль орчны төлөв, нийгэм эдийн засгийн нөхцөл, Хөвсгөл нуур, түүний цутгал голуудын усны химийн шинж чанар, нөлөөлөх хүчин зүйлс,Хөвсгөл нуурын зүүн хэсгиын гидробиологийн онцлог, Бэлчээрийн хөрсний органик бодисын задралын үйл явц, Хөвсгөл нуурын зүүн хэсгийн шинэсэн ойн өсөлт ба байгалийн сэргэн ургалт гэсэн 5 бүлгээс бүрдэх ажээ. Энэхүү хамтын бүтээлийг Хөвсгөлийн БЦГ-ын Хамгаалалтын захиргааны зүгээс нуур хамгаалалын менежментэд ашиглаж болохоос гадна энэ чиглэлээр суралцаж буй их, дээд сургуулийн оюутан, эрдэм шинжилгээний ажилтнуудад гарын авлага болохуйц суурь судалгааны бүтээл болжээ.
	Дэлхийн Байгаль хамгаалах Холбооноос эмхэтгэн гаргасан Ховор зүйлийн жагсаалтын зэрэглэл болон шалгуур, Ховор зүйлийн шалгууруудыг бүс нутгийн хэмжээнд ашиглах гарын авлагыг (IUCN) ашиглан Монгол орны загасны аймгийн биологийн олон янз байдлын талаарх мэдээллийн санг бий болгох, загасны зүйлийн нэр томъёоны шинэчилсэн жагсаалтыг бий болгох, тэдгээрийн тархалт, загас хамгааллын статусыг тодорхойлох, устах аюулд ороод буй төрөл зүйлийг хамгаалах хөтөлбөрүүдийг боловсруулах ажлыг бүс нутгийн хэмжээнд хийх ажлын группэд оролцон энэхүү үнэлгээний дүнд “Монгол Орны Загасны Улаан Данс”, “Монгол орны Загас Хамгааллын Төлөвлөгөөний Эмхэтгэл” цуврал номуудыг Англи, Монгол хэл дээр гарган олны хүртээл болгосон.
	Тус хүрээлэнгийн Газрын нөөц, газар ашиглалтын салбарын эрдэм шинжилгээний ажилтан, доктор Д.Аваадорж, С.Бадрах, доктор Я.Баасандорж нар 2006 онд “Бэлчээрийн хөрсний физик шинж чанар ба ургамал нөмрөг, тэдгээрийн өөрчлөлт” сэдэвт бүтээлийг хэвлэн нийтийн хүртээл болгосон байна. Энэхүү хамтын бүтээл нь Хөрсний физик, физик-механикийн ерөнхий шинж чанар, Монгол орны газрын сангийн хуваарилалт ба бэлчээрийн хөрсний онцлог, Бэлчээрийн хөрсний физик, физик-механикийн ерөнхий шинж чанарын өөрчлөлт, Монгол орны бэлчээрийн ургамал нөмрөгийн онцлог, Бэлчээрийн ургамал нөмрөгийн өөрчлөлт гэсэн 5 бүлгээс бүрдэнэ. Уг бүтээлд хөрсний физик, физик-механикийн шинж чанарын талаар ерөнхий ойлголт өгөхийн зэрэгцээ бэлчээрийн хөрс, ургамал нөмрөгийн онцлог, тэдгээрийн өөрчлөлтийг соргог ба талхлагдсан бэлчээрт харьцуулан судалсан судалгааны үр дүнг нэгтгэн оруулсан байна. Иймд энэхүү хамтын бүтээлийг холбогдох их, дээд сургуулийн оюутан болон магистр, докторантурт суралцагсад, эрдэм шинжилгээний ажилтан хэн боловч ашиглах боломжтой юм.
	Энхүү номонд хог хаягдлын менежментийн одоогийн байдал, хатуу хог хаягдлын менежментийн талаар Монгол орны байгаль, уур амьсгалын нөхцөл байдалд тохирох арга хэмжээ, Монгол орны нөхцөлд тохирсон хог хаягдлын нэг цэг байгуулах шаардлага, хогийн төвлөрсөн цэг байгуулахад тавих техникийн шаардлага ба олон улсын практикийг харьцуулан дүгнэж, төв суурин газар хог хаягдлын төвлөрсөн цэг байгуулах аргачлалын талаар анх удаа системчлэн оруулсан байна. Энэ номонд хогийг булшлан хоргүйжүүлэх байгаль хамгаалах хийгээд хогийн менежментийн тулгамдсан бэрхшээлийг даван туулах арга замыг оруулсан ба нэг загварын зураг, төсвийг хавсаргаж, түүнийг ашиглах аргыг мөн багтаасан байна.
	Энэхүү ном нь “Томоохон сав газруудын усны нөөцийн үнэлгээ, усан орчны экологи” суурь судалгааны хүрээнд боловсруулагдсан ба Дорноговь, Мэнэн, Чойр, Баруун хуурай, Улаанбаатарын ай савуудын физик газарзүй, нийгэм-эдийн засаг, гидрогеологийн нөхцөл, газар доорх усны нөөц баялаг, ашиглалт зэрэг асуудлыг оруулсан. Мөн Улаанбаатра, Чойр, Сайншанд, Замын-Үүд, Зүүнбаян, Багануурын уурхай, баянбуурал амралт зэрэг хот суурингуудын усан хангамжийн шугам сүлжээ, бохирдсон ус, цэвэрлэх байгууламжуудын үйл ажиллагааны талаарх мэдээллүүдийг оруулсан болно.
	Ус хураах ажлын шинжлэх ухааны үндэслэл болон дэлхийн усны эргэлтийн онцлог хийгээд учир шалтгаан, БНХАУ, Сири улсын ус хураах ажлын туршлагыг судласан дүнгээс гадна гадаад орнуулын бодит үр дүн, нөхцөл байдалтай харьцуулан бичсэн байна. Харин үерийн ус, томоохон ус хураах талбайн усыг хураах мэт инженерийн байгууламжийг тусгай норм, дүрмийн дагуу боловсруулсан зураг төслийн дагуу хйих шаардлагатай бөгөөд энэхүү номонд зөвхөн үндэслэл ба практик зарим шишээг тоймчлон гаргахыг зорьсон байна. Энэ номонд ус хуримтлуулах аргыг системчлэн, ашиглах аргыг сонгох тухай дэлгэрэнгуй тайлбарласнаас гадна Монгол орны хуурай бүсэд хөрсөнд чийг хуримтлуулах замаар нутгийн ургамлын өсөлтийг дэмжих тухай шинэ санаа, шинэ мэдлэгийг түгээж байгаагаараа нэн ач холбогдолтой болсон бөгөөд Бичил ус хураах талбай байгуулах, хөрсөнд чийг хуримтлуулах аргаар модлог ургамлын ургацыг тэтгэх зэрэг ажилд нутгийн иргэдийн санал, санаачилгыг дэмжих зорилгоор хийх ажлын гарын авлага болгон бэлтгэсэн юм.
	ШУА-ийн Геоэкологийн хүрээлэнгээс “Очерки физической географии Монголии” хэмээх бүтээлийг 2006 онд эрхлэн гаргасан байна. Энэхүү бүтээл нь Монгол орны физик газарзүйн асуудлаар Орос, Монголын эрдэмтдийн орос хэл дээр бичсэн өгүүлэлүүдийн эмхтгэл бөгөөд нийт 63 өгүүлэл, автореферат хамрагджээ. Уг бүтээлд Оросын эрдэмтэн А.Г.Банниковын 1946 онд, Э.М.Мурзаевын 1947 онд, А.А.Юнатовын 1948 онд, академич И.П.Герасимов, академич Е.М.Лавренко нарын 1952 онд, Н.А.Мариновын 1954 онд бичсэн онолын онцгой ач холбогдол бүхий сонирхолтой өгүүлэлүүд орсон байна.
	Геоэкологийн хүрээлэн 10 жилийн ойд зориулан эрдэм шинжилгээний бага хурлыг “Монгол орны геоэкологи” сэдвээр арай өргөн хүрээтэй зохион байгуулж судлаачидийн ирүүлсэн материалыг хэвлэн нийтлүүлсэн юм. Энэхүү бүтээл нь ерөнхий болон тусгай хэсгээс бүрдэх бөгөөд ерөнхий хэсэгт геоэкологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлын түүхэн замналыг бичсэн бол тусгай хэсэгт геоэкологийн судалгааны ажлын үр дүнгээс оруулсан болно.
	Сухбаатар аймгийн цөлжилттэй тэмцэх дэд хөтөлбөр ном нь Нээлттэй нийгэм форумын дэмжлэгтэйгээр хэрэгжсэн “Сүхбаатар аймгийн цөлжилтийн судалгаа: төлөв байдал, бодлого, арга хэмжээ” төслийн үр дүн юм. Энэхүү бүтээлд тус аймгийн нутаг дэвгэрт явагдаж буй газрын доройтлын үйл явцыг үнэлсний зэрэгцээ бүхий л нөлөөлөгч хүчин зүйлсэд дүн шинжилгээ хийсэн байна. Түүнчлэн хүчин зүйл, төлөв байдлын дүн шинжилгээнд үндэслэн түүнийг бууруулах боломжит үйл ажиллагаа, хэрэгжүүлэх аргуудыг товчлон оруулсан байна.
	ШУА-ийн Геоэкологийн хүрээлэн болон ЩХА-ийн Цөлжилтийг сааруулах нь төслийн хамтын ажиллагааны нэг гол үр дүн нь хөрс, ус хамгаалах технологи арга хэмжээ мэдээллийн сан байсан юм. Энэхүү номонд тэрхүү мэдээллийн санд тусгагдсан голлох технологиуд, технологийн дараалал, хэрэгжүүлэх үе шат зэргийг энгийн үгээр тайлбарлан эмхэтгэсэн болно.

	ШУА-ийн Геоэкологийн Хүрээлэнгийн 10 жилийн ойг тохиолдуулан зохион байгуулсан “Монгол орны Геоэкологийн Асуудлууд” эрдэм шинжилгээний бага хурлын энэхүү эмхэтгэлийг тусгай дугаар болгон англи хэл дээр хэвлүүлэн гаргасан болно. Энэхүү эмхэтгэлд 10 жилд хийсэн бүхий л судалгааны ажлыг багтаасны зэрэгцээ залуу судлаачдын судалгааны ажлыг нийтэд толилуулах зорилгоор түлхүү оруулсан байна.
	Тус хүрээлэнгийн Экологийн судалгааны салбарын эрдэм шинжилгээний ажилтан А.Саулегүл “Голын усны чанарыг үнэлэх хялбаршуулсан арга” нэртэй гарын авлагыг 2009 онд хэвлүүлсэн байна. Энэхүү гарын авлагад усны чанарын үнэлгээний шалгуур үзүүлэлтүүдийн талаархи ойлголт, усны чанарын үнэлгээний хими, физик, биологийн үзүүлэлтүүдийг тодорхойлон судалгааны аргазүйг макросээрнуруугүйтэн, усны хими-физикийн шинж чанар, голын морфологи гэсэн 3 хэсэг дээр нарийвчлан авч үзжээ. Зохиогч гарын авлагыг боловсруулах болсон шалтгааныг манай орны гадаргын усны сүлжээ зонхилон тархсан газар нутагт хүн амын суурьшил, аж үйлдвэрийн төвлөрөл бий болсноос тэнд гадаргын усны бохирдол эрчимжиж, улмаар усан орчны нөхцөлд экологийн болон чанарын үнэлгээ хийх, хяналт тавих шаардлага тулгарсантай холбон үзсэн байна. Иймд уг гарын авлагыг оюутан, сурагчид, байгаль орчны чиглэлээр ажиллагсад, сонирхогч олон нийтэд зориулан бэлтгэжээ.
	Д.Даш 2010 онд “Монгол орны ландшафт-экологийн асуудлууд” сэдэвт бүтээлийн эмхтгэл гаргасан байна. Энэхүү бүтээлдээ зохиогч 1979 онд ШУА-ийн Газарзүйн хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтнаар орсноос хойших 30 гаруй жилд туурвисан бүтээлийн дээжийг нэгтгэн оруулсан байна. Энэхүү бүтээл нь бүс нутгийн ландшафтын судалгаа, ландшафтын судалгаанд зайнаас тандах аргыг хэрэглэх нь, тусгай хамгаалалттай газар ба аялал жуулчлал, цөлжилт ба байгаль хамгаалал, монгол орны газарзүйн гайхам сониноос, эрдэмтний индэр гэсэн үндсэн 6 бүлгээс бүрдэх бөгөөд нийт 60 орчим өгүүлэлийг багтаажээ. Энэхүү бүтээлд зарим бүс нутгийн байгалийн ландшафтын онцлог, түүнийг зохистой ашиглах, хамгаалах болон цөлжилтийн асуудал, рекреацийн үнэлгээ, аялал жуулчлалын нөөцтэй холбоотой чухал санаа оноо дэвшүүлж оновчтой шийдвэрлэх арга замыг хайх оролдлого хийсэн нь бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх практик үйл ажиллагаанд чухал ач холбогдолтой гэж үзнэ. Энэхүү бүтээл нь газарзүй, орчин судлал, байгаль хамгааллын мэргэжлийн багш, оюутан, эрдэм шинжилгээний ажилтан, байгаль сонирхогчдын эрэлт хэрэгцээг хангахуйц судалгааны суурь мэдээллийг агуулж буйн хувьд шинжлэх ухааны үнэ цэнэтэй ажил болсон гэж уг бүтээлийн редактор, академич Д.Доржготов дүгнэсэн байна.
	Тус хүрээлэнгийн Усны нөөц, ус ашиглалтын салбарын эрдэм шинжилгээний ажилтнууд 2010 онд “Туул гол: Экологийн өөрчлөлт, усны менежментийн асуудал” нэртэй хамтын бүтээлийг хэвлэн нийтлүүлсэн байна. Энэхүү хамтын бүтээл нь Туул голын сав газрын байгалийн нөөц, Экосистемийн зарим бүрдэл, өөрчлөлт, Усны менежментийн бүтэц ба Туул гол, Туулын сав газрын нийгэм эдийн засгийн нөхцөл ба усны менежментийн загвар гэсэн 4 бүлгээс бүрдэх ажээ.
	Тус хүрээлэнгийн Газрын нөөц, газар ашиглалтын салбарын эрхлэгч, доктор Я.Баасандорж, эрдэм шинжилгээний ажилтан С.Бадрах нар 2010 онд “Хээрийн бүсийн бэлчээрийн экологийн зарим асуудал” сэдэвт бүтээлийг хэвлэн нийтлүүлжээ. Энэхүү хамтын бүтээлийг өөрсдийн судалгаа явуулсан Төв аймгийн Сэргэлэн, Баян, Говь сүмбэр аймгийн Баянтал сумдын жишээн дээр бичсэн бөгөөд уг бүтээл нь Хээрийн бүсийн газарзүй-уур амьсгалын нөхцөл, Судалгаанд хамрагдсан сумдын газарзүй-уур амьсгалын нөхцөл, Бэлчээрийн экологийн өөрчлөлт, Нийгэм эдийн засгийн нөхцөл ба газар ашиглалтын менежмент гэсэн 4 бүлгээс бүрдэх ажээ. Иймд энэхүү хамтын бүтээлийг дээрх сумдын Засаг даргын Тамгын газрын ажилтнууд болон холбогдох их, дээд сургуулийн оюутан, магистр, докторантурт суралцагсад, эрдэм шинжилгээний ажилтан хэн боловч ашиглах боломжтой юм.
	Энэхүү номыг Монгол улсын Дэд бүтцийн сайдын /хуучин нэрээр/ 2002 оны 164 дүгээр тушаалаар батлагдсан “Барилгын бүтээц, ажлын төрлөөр төсвийн суурь норм, түүний хавсралтуудыг боловсруулах, хэрэглэх дүрэм” /БНбД81-10-02/, энэ дүрэмд Монгол улсын Дэд бүтцийн сайдын /хуучин нэрээр/ 2004 оны 176-р тушаалын 2-р хавсралтаар оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт /БНбД81-10-04/-ийн дагуу, Усны аж ахуйн Яам байх үед Зөвлөлтийн нормд тулгуурлан, Усны хайгуул, төсөл эрдэм шинжилгээний институт /хуучин нэрээр/-д тухайн улсаас уригдан ирж ажилласан мэргэжилтнүүдийн оролцоотойгоор Монгол орны нөхцөлд тохируулан боловсруулсан одоогоор Усны аж ахуйн ажилд мөрдөж байгаа Гидротехникийн ажлын төсвийн нормын технологийн картын тулгуурлах материал болгон, Геоэкологийн хүрээлэнгийн архивт хадгалагдаж байгаа Оросын Холбооны улсын 1954 оноос хойшхи СНИП-ийн част IV Сметные нормууд зөвлөмжийг ашиглаж, бусад холбогдох норм дүрэм, гарын авлагуудыг ашиглан энэхүү номыг боловсруулан “Усны барилга байгууламжийн төсвийн суурь норм”- -ыг иж бүрдлээр боловсруулан гаргасан. /Бүлэг-9, хуудасны тоо-,,/
	Энэхүү эмхэтгэлд Усны барилга байгууламжийн хайгуул төслийн баримт бичиг боловсруулах ажлыг нэг загварт оруулах, цэгцтэй болгох үүднээс үндсэн зарим норм, зааврыг бүлэглэн энэхүү эмхэтгэлд оруулсан, мөн ашиглаж байсан хуучин зарим заавар, норм норматив байлаа ч нэгэнт нийгэм эдийн засгийн тогтолцоо өөрчлөгдсөнөөс ашиглахад түвэгтэй болсон зэргийг харгалзан найруулан засварлаж, дахин боловсруулж оруулсан байдаг. Мөн хуучин мэдээллийг олны хүртээл болгох зорилгоор тус эмхэтгэлд урьд өмнө ашиглаж байсан усны барилга байгууламж, услалтын системийн хайгуул хийх, зураг төсөл боловсруулахтай холбоотой норм нормативуудыг жагсаалтаар оруулсан болно. Нийт дөрвөн бүлэг, 206 х.
	Ойн салбарын ахмад эрдэмтэн, биологийн ухааны доктор (Ph.D), дэд профессор Ч.Базарсадын Монгол оронд ойн шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх, ойг нөхөн сэргээх чиглэлээр бүтээж туурвисан судалгаа шинжилгээний ажлын үр дүн, бүтээлүүдийг эмхэтгэн “Ойжуулалт” хэмээх ном болгон гаргасан байна.