Газрын нөөц ба менежмент

Сэдэвт ажлын хүрээнд хүн амын нутагшилт, хотжилтонд нөлөөлж буй нийгэм эдийн засгийн хүчин зүйлсийг (хүн амын тооны өөрчлөлт, нягтшил, шилжих хөдөлгөөн, хот суурин, дэд бүтэц, аж үйлдвэр, газар тариалан, мал аж ахуй, аялал жуулчлал зэрэг) гол шалгуур үзүүлэлтүүдээр судалж, нутагшилтын өнөөгийн болон хэтийн хандлагыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй “Төв тэнхлэг”-ийн жишээн дээр тодорхойлох зорилго тавин ажилласан.
Тэнхлэгийн дагуух хотуудын бүс нутаг нь нэг талаас зах хязгаар нутгаас зах зээлд шилжин ирэгсдийн “их нүүдэл”–ийг зогсоох “бамбай бүс” болох ач холбогдолтойгоос гадна хот орчмын эрчимжсэн мал аж ахуй хөгжүүлэх, ядуурлаас гаргах “тогтвортой суурьшил”-д шилжүүлэх нөхцөл болж байна.
Хүн амын шилжих хөдөлгөөн эрчимтэй явагдаж байсан 1990-ээд оны үед зам дагуух байршилтай үйлчилгээний жижиг суурингууд олноор байгуулагдаж эхэлсэн бөгөөд одоо эдгээр суурингийн үйлчилгээний төрөл, хэлбэр нь өргөжиж (эрчим хүч бүхий зочид буудал, хүнс барааны дэлгүүр, шатахуун түгээх газар, дугуй засвар, телефон) үйлчилгээни газрууд нь 2-3 давхар байшингаар солигдон хүн амын нутагшилтын хэлбэр болох тосгон үүсгэн хөгжиж байна.

ШУА-ийн Газарзүйн Хүрээлэнгийн НЭЗГазарзүйн салбар нь ОХУ-ын ШУА-ийн А.Н. Северцовын нэрэмжит “Экологи түүхэн хувьсал судлалын хүрээлэн”, Москвагийн Их Сургуулийн судлаачидтай хамтран 2007 оноос “Монгол орны томоохон хотуудын экогеохимийн үнэлгээ” төсөл хэрэгжүүлсэн. Төслийн үр дүнд Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт зэрэг хотуудын хөрснөөс нийт- 109, цаснаас- 68, өвлийн улиралд агаарын аэрозол хэсгүүдээс нийт – 200 гаруй дээж авч ОХУ-н итгэмжлэгдсэн лаброторуудад шинжлүүлсэн. Мөн түүнчлэн Улаанбаатар хотын орчны бохирдолт, оршин суугчдын эрүүл мэндэд хэрхэн нөлөөлж буйг судлах зорилгоор, хүн амын нас баралтын статистик мэдээллийг 1951оноос, өвчлөлтийн мэдээллийг 1966 оноос хойш цуглуулан эмнэлэг газарзүйн чиглэлийн анхдагч судалгаануудыг гүйцэтгэсэн.

Сэдэвт ажлын хүрээнд “Тэнхлэгээр хөгжүүлэх үзэл баримтлал”-ыг Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр хэрхэн бодитойгоор бүрэлдэн бий болж байгааг үндсэн болон салбар тэнхлэгийн жишээн дээр тогтоох, тэнхлэгт татагдсан бүс нутгийн тогтвортой хөгжлийн загварчлалыг боловсруулах зорилго тавин ажилласан.

Нийт хүн амд хөдөлмөрийн насны хүн амын эзлэх хувь Монгол улсын үндсэн болон салбар тэнхлэгийн дагуу орших хот суурин газруудад өндөр (65-дээш хувь) байгаа бөгөөд энэ төвөөс алслагдах тутам багасах зүй тогтол ажиглагдаж байна.
Хөдөлмөрийн насны хүн амын хөдөөгөөс хот руу шилжих хөдөлгөөн буурахгүй нэмэгдэх хандлагатай байгаа нь хөдөөд цаашдаа ажиллах хүчний хомсдол бий болж, өндөр настан, хүүхдүүд буюу тэжээгч насны хүмүүс үлдэж хүн ам зүйн ачаалал нэмэгдэх хандлагатай байна.
Аймгийн төв, хотууд болон тэнхлэгээс алслагдсан сумдын хүн амын шилжих хөдөлгөөн тогтворжиж, бүрэн тэнхлэгийн дагуу эрэлт нийлүүлэлтээр “хэвтээ бүс нутаг” үүсэж, “босоо хөгжлийг” бий болгон төрөлжсөн цогцолбороор хөгжих хандлагатай байна.
Тэнхлэг дээр төвтэй сумдын хүн ам нь өсч, дэд бүтэц нь яваандаа сайжран, тэнхлэгээр холбогдсон хот суурингуудыг мал аж ахуйн түүхий эдээр хангах, улмаар гадаадын зах зээлд зарим бүтээгдэхүүн нийлүүлэх боломжтой. Үүнээс үзэхэд тэнхлэг дээр байгаа сумдын төвд мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд боловсруулах жижиг дунд үйлдвэр хөгжүүлэхэд тогтвортой ирээдүй харагдаж байна.

Сэдэвт ажлын хүрээнд Сэлэнгэ аймгийн Сайхан, Хушаат, Дархан-уул аймгийн Дархан, Хонгор сумдын нутагт 2 удаагийн хээрийн судалгаа явуулж судалгаанд шаардагдах мэдээ цуглуулах, тэдгээрийг боловсруулах, хөрс, ургамлын дээж материал цуглуулж лабораторийн задлан шинжилгээ хийх, газар ашиглалт, хөрс, бэлчээрийн ургамлын нөмрөгийн талаарх нийгэм – эдийн засгийн санал асуулгын үр дүнг нэгтгэх, өмнөх тоон мэдээлэлтэй харьцуулах, газрын эдийн засгийн үнэлгээнд шаардагдах нийгэм-эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг сумын статистикийн мэдээлэлээс цуглуулахын зэрэгцээ нутгийн иргэдээс газар ашиглалт, газрын доройтлыг үнэлэхэд иргэдийн санаа бодлыг тусгах зорилгоор санал асуулга авах зэрэг ажлуудыг хийж гүйцэтгэсэн байна.
Судалгааны үр дүнгээс харахад Сайхан сумын нийт бэлчээрийн 50.6 хувийг тал хээрийн бэлчээр, 40.5 хувийг дундаж өндөр, нам уулын бэлчээр эзэлж байгаа бол Хушаат сумын 52.0 хувийг дундаж өндөр, нам уулын бэлчээр, 33.9 хувийг тал хээрийн бэлчээр эзэлж байна. Харин Хонгор сумын бэлчээрийн 90.4 хувийг тал хээрийн бэлчээр эзэлж байна. Эндээс харахад эдгээр сумдын нутаг нь бэлчээрт ашиглахад экологийн хувьд харьцангуй тааламжтай байгааг харуулж байна.
Дээрх сумдын талхлагдсан ба соргог бэлчээрийн хөрсний гадаргын температур, харьцангуй чийгийг тодорхойлсон судалгааны дүнгээс үзэхэд бэлчээрийн хөрс талхлагдалд орсоноор хөрсний гадаргын температур соргог бэлчээрийнхээс 2.4-5.40С- аар, агаарын харьцангуй чийг 12.4-12.9 хувиар их байна.

Энэхүү төслийн хүрээнд судалгаанд хамрагдах нутгийн байгаль, нийгэм-эдийн засгийн болон Улсын тусгай хамгаалалттай газар нутгийн экосистемийн үнэ цэнийг тодорхойлох, экосистемийн үйлчилгээний төлбөрийг тооцох аргазүйн асуудлаар холбогдолтой мэдээлэл бүрдүүлэн боловсруулалт хийх, Landsat хиймэл дагуулын 2014 оны мэдээг ашиглан дүрс боловсруулалтын хяналттай ба хяналтгүй ангилалын аргаар хиймэл дагуулын мэдээг боловсруулах, ТХГН-уудын экосистемийн үйлчилгээний үнэ цэнийг газрын бүрхэвчийн ангилал тус бүрээр тооцох зэрэг ажлуудыг хийж гүйцэтгэсэн байна.
ТХГН-ын экосистемийн үйлчилгээний үнэ цэнийг тооцохдоо газрын бүрхэвчийн ангилалын талбайн хэмжээ болон 1 га газрын үзүүлэх экосистемийн үйлчилгээний мөнгөн дүнд тулгуурлан тооцсон. Ингэхдээ Costanza (1997) нарын санал болгосон биомууд болон тэдгээрийн 1 га газрын экосистемийн үйлчилгээний үнэлгээний коэффициентийг ашигласан.

Сэдэвт ажлын хүрээнд хээрийн бүсийг төлөөлүүлэн Төв аймгийн Баян, Сэргэлэн, Говьсүмбэр аймгийн Баянтал сумдыг сонгон авч бэлчээрийн хөрс ба ургамлан нөмрөгийн өөрчлөлт доройтлын судалгаа хийх, зурган мэдээллийг боловсруулан өгөгдөлтэй холбох, нийгэм эдийн засгийн судалгааг газар ашиглалт түүний доройтолтой холбон судлах чиглэлээр ажиллаж ирэв. Хөрс, ургамлан нөмрөгийн өөрчлөлтийн хүрээнд хөрсний үржил шимийн үзүүлэлтийг тодорхойлох, нүүрстөрөгчийн агуулалтыг тогтоох, ургамлан нөмрөгийн фрагмент зургийг соргог ба талхлагдсан газарт харьцуулан гаргах судалгаа хийгдэж сумдын нийгэм – эдийн засгийн судалгаа олон жилийн болон тухайн жилийн мэдээллийг арга зүйн дагуу цуглуулан боловсруулалт хийсэн байна.
Судалгааны үр дүнд бэлчээрийн хөрсний хими-физик шинж чанарын өөрчлөлтийг уулын болон тал хээр, нам хотос дахь соргог ба талхлагдсан бэлчээрийн хөрснөөс нийт 8 бүтэн зүсэлт тавьж, 0-10 см,10-20 см, 20-30 см, 30-40 см, 40-50 см, 50-60 см гүн тус бүрээс 3 давталттай дээж авч хөрсний физик шинж чанарын үзүүлэлтээр хөрсний доройтолыг, бэлчээрийн хөрсний нягт түүний өөрчлөлтийг 40 км-ын алслал тутам цэг сонгон зүсэлт тавьж 3-7 см, 12-17 см гүнээс цилиндрээр дээж авч тодорхойлсон байна.
Хээрийн бүсийн бэлчээрийн ургацын өөрчлөлтийг судалгаа явуулсан 2007-2009 оны ургацтай харьцуулж үзэхэд Баян, Баянтал сумдын бэлчээрийн ургац сүүлийн 40 жилд 50 гаруй хувиар буурсан бөгөөд Хялгана-хазаарт, Хялгана-хиаг-харганат, Үетэн-алаг өвст бэлчээрийн төрлийн ургац 2.0-2.5 дахин буурсан байна.